Elżbieta York. Ostatnia Biała Róża

Matka. Dziedziczka. Królowa

Piękna płomiennoruda Elżbieta jest najstarszą córką króla Anglii Edwarda IV, uwielbianą przez bliskich. Jej szczęśliwe życie kończy się jednak po nagłej śmierci ukochanego ojca i przejęciu władzy przez stryja, Ryszarda III. Owiany złą sławą krewniak przejmuje pieczę nad nieletnimi braćmi Elżbiety, prawowitymi dziedzicami korony, i zamyka ich w twierdzy Tower, której już nigdy nie opuszczą. Kiedy książęta przepadają bez śladu, Ryszard III – aby uprawomocnić swoje prawa do tronu – czyni starania o rękę Elżbiety. Ona zaś, mimo że widzi w stryju zabójcę braci, czuje się zobowiązana do przyjęcia jego awansów.

Kiedy sprawa małżeństwa ze zbrodniarzem wydaje się przesądzona – niemal jak w baśni – Elżbietę z opresji ratuje daleki kuzyn Henryk Tudor, który rzuca wyzwanie Ryszardowi i pokonuje go w bitwie pod Bosworth. Po śmierci uzurpatora Henryk koronuje się na króla, a Elżbieta zostaje jego żoną i zarazem pierwszą królową z dynastii Tudorów. Ich małżeństwo jednoczy rywalizujące dotąd o władzę rody Lancasterów i Yorków, Anglii zaś, od trzech dekad wyniszczanej wojną domową, przynosi upragniony pokój. Elżbieta na powrót czuje się szczęśliwa, a jej radości dopełniają narodziny kolejnych dzieci, z których jedno, Henryk, zostanie kiedyś potężnym władcą i będzie rządziło krajem przez ponad trzydzieści lat. Elżbieta York to pierwsza część serii Róże Tudorów.

Od autorki:

Niniejsza powieść opiera się na drobiazgowych badaniach, które przeprowadziłam podczas prac nad biografią Elizabeth of York: The First Tudor Queen (2013). W niektórych miejscach, przez wzgląd na przejrzystość i płynniejszą narrację, pozwoliłam sobie na pewną swobodę literacką – na przykład Avice Welles została mianowana mamką księcia Edwarda dopiero w czerwcu 1471 roku, podczas gdy ja umieściłam ją na tym stanowisku już w maju.

Elżbieta York była bardzo ważną postacią historyczną, córką, siostrą, bratanicą, żoną, matką i babką monarchów, przodkinią wszystkich władców Anglii od 1509, wszystkich władców Szkocji od 1513 i wszystkich władców Wielkiej Brytanii od 1603 roku. Powinna była zostać pierwszą królową sprawującą rządy w Anglii, lecz w XV stuleciu uważano, że dzierżenie władzy nad mężczyznami przez kobietę byłoby sprzeczne z prawami Boga i Natury.

Elżbieta żyła w burzliwych czasach, które były okresem przejściowym pomiędzy średniowieczem a nowożytnością. Była blisko związana z najbardziej kontrowersyjnymi postaciami w historii Anglii – Ryszardem III, Henrykiem VII, Henrykiem VIII oraz niesławnymi (lub nierozumianymi) Wydeville’ami, krewnymi jej matki.

Chociaż dysponujemy obfitymi źródłami na temat Elżbiety, historia często pomija jej myśli, emocje, motywy, nadzieje i lęki. Ze świadectw z epoki wynika, że namiętnie intrygowała za kulisami, aby zostać królową. Po koronacji nie zabierała głosu, więc możemy jedynie spekulować, jak postrzegała wydarzenia, których była świadkiem.

Istnieją dwa źródła dotyczące intryg Elżbiety – oba kontrowersyjne. Pierwszym jest list, który wysłała do Jana Howarda, księcia Norfolk. Sir Jerzy Buck widział go w XVII wieku, lecz obecnie pozostaje on zaginiony. Manuskrypt Bucka został nadpalony w 1731 roku, ale w 1979 roku A.N. Kincaid zrekonstruował streszczenie listu na podstawie kopii manuskryptu, która jest najbliższa oryginałowi. Elżbieta prosiła Norfolka o pośrednictwo w negocjacjach małżeńskich z Ryszardem III, który był „jej jedyną radością i dysponentem na [tym] świecie i była mu oddana sercem, myślami, [ciałem] i całą sobą”.

W swojej biografii Elżbiety podałam argumenty na rzecz autentyczności listu. Prawdopodobnie Elżbieta uznała ślub z królem za najlepszy sposób na zapewnienie sobie przyszłości i bezpieczeństwa rodzinie. Jej słowa są bardziej deklaracją wierności niż wyznaniem miłości. Dążenie do ślubu jest zgodne z portretem Elżbiety przedstawionym w The Song of Lady Bessy, niemal współczesnej kronice metrycznej, w której opisano jej udział w doniosłych wydarzeniach 1485 roku. Jej autorem jest Humphrey Brereton, agent lorda Stanleya, ojczyma Henryka VII. Niektóre partie są czystą fikcją, prawdopodobnie dlatego, że Brereton nie był tak blisko opisywanych wypadków, jak twierdził. Nie można udowodnić, że poemat opiera się na faktach, ponieważ w żadnym innym źródle nie wspomniano o roli Elżbiety w opisywanych wydarzeniach, stwierdzono jednak, że jest w nim „wiele prawdy”. Uderzające jest to, że Elżbieta przedstawiona w The Song of Lady Bessy jest nie mniej aktywna niż Elżbieta, która prosiła Norfolka o pomoc w zaaranżowaniu jej małżeństwa z Ryszardem III.

Historia Elżbiety obraca się wokół książąt w Tower. Byli jej braćmi i możemy sobie jedynie wyobrażać, jaki ból sprawiło jej ich zniknięcie w 1483 roku oraz pogłoski o ich zamordowaniu. Późniejsze pojawienie się pretendenta, który podawał się za młodszego księcia, musiało być dla niej wielkim wstrząsem.

Los Edwarda V i Ryszarda, księcia Yorku, pozostaje przedmiotem ożywionej debaty. Istniejące na ten temat świadectwa omówiłam w książce The Princes in the Tower (wydanej w 1992 roku i wznowionej pod tytułem Richard III and the Princes in the Tower w 2014*). Wróciłam też do tego tematu w biografii Elżbiety York.

W pracy historycznej można stwierdzić, że świadectwa przemawiają za daną teorią, przedstawić fakty i ocenić argumenty. W literaturze pięknej należy zadecydować, jak ma się potoczyć opowieść. Przedstawiłam wyjaśnienie zniknięcia książąt, które uznaję za najbardziej wiarygodne. Henryk i Elżbieta byli w Tower, kiedy sir Jakub Tyrell przyznał się do winy, co sugeruje, że mówił prawdę, choć wielu w to wątpi. Sir Tomasz More prawdopodobnie czerpał informacje o losie książąt od dam przebywających u klarysek i opisał go w History of King Richard III.

Odsyłam czytelnika do mojej biografii Elżbiety York w kwestii jej relacji z Henrykiem VII, stanu zdrowia i hipotezy, że przyczyną jej śmierci była niedokrwistość spowodowana niedoborem żelaza; prawdopodobieństwa, że prowokator (Cleymound) wciągnął Warwicka i Warbecka w zdradziecki spisek; świadectw przemawiających za tym, że książę Artur nie skonsumował małżeństwa z Katarzyną Aragońską; możliwego wpływu rozłąki z przedwcześnie urodzonym, wątłym synem Arturem na Elżbietę. Niestety, mogłam zrozumieć jej smutek po śmierci Artura, kiedy sama straciłam syna w 2020 roku. Jej brak przekonania co do miłości do Artura nie ma jednak nic wspólnego z moimi uczuciami wobec syna, którego uwielbiałam, lecz pomyślałam, że żałoba musi być jeszcze bardziej bolesna dla matki przekonanej, że nie kochała dziecka tak bardzo, jak powinna.

Uwaga o imionach. Zdrobnienie, którego używają bliscy Elżbiety w powieści, pochodzi z The Song of Lady Bessy. Nazywa swoją siostrę Cecylię „Cis”, ponieważ takiego zdrobnienia używano w odniesieniu do ich babki Cecylii Neville, księżnej Yorku – „dumnej Cis”. Nazwałam brata Elżbiety, Edwarda, „Nedem”, aby nie mylono go z jego ojcem, Edwardem IV, jego brata Ryszarda „Yorkiem”, aby nie mylono go z Ryszardem III, a jej syna Henryka „Harrym”, aby nie mylono go z ojcem, Henrykiem VII. Po wstąpieniu Henryka VII na tron Ryszard III bywa nazywany „uzurpatorem”, ponieważ właśnie tak postrzegało go wielu ludzi.

Alison Weir

*Polskie wydanie: Alison Weir, Ryszard III i książęta w Tower, Kraków: Wydawnictwo Astra, 2015 (przyp. red.).

Informacje dodatkowe